W Polsce kwestia lichwy, czyli udzielania pożyczek na skrajnie wysokie oprocentowanie, które prowadzi do dręczenia finansowego osób zadłużonych, jest tematem, który budzi spore kontrowersje. Dlatego od lat ustawodawca starał się wprowadzać przepisy mające spowodować ograniczenie takich praktyk. W celu przeciwdziałania praktykom lichwiarskim wprowadzono ustawę znaną szerzej jako ustawę antylichwiarską, która wraz z późniejszą nowelizacją przepisów reguluje działanie firm pożyczkowych oraz lepiej chroni interesy konsumentów. Regulacja, między innymi, wprowadziła kilka ważnych zmian w kodeksie cywilnym, kodeksie postępowania cywilnego, w prawie bankowym czy w ustawie o kredycie konsumenckim. Dodatkowo za jej pośrednictwem na pożyczkodawców nałożono kilka nowych obowiązków.
Cel wprowadzenia ustawy antylichwiarskiej
Omawiany akt wprowadza kilka ważnych uregulowań, które mają prowadzić do poprawy sytuacji konsumentów na rynku pożyczkowym. Ustawa ma na celu skuteczną ochronę konsumentów przed szkodliwymi działaniami firm pożyczkowych i kredytowych, przed lichwiarskimi warunkami kredytowymi, które w przeszłości mogłyby prowadzić do spirali zadłużenia i niekontrolowanego wzrostu kosztów pożyczek. Innym ważnym motywem stojącym za wprowadzeniem tejże ustawy jest chęć ochrony osób, znajdujących się w ciężkiej sytuacji finansowej przed niekoniecznie moralnymi praktykami przedsiębiorstw pożyczkowych oraz banków. Celem była także poprawa jakości usług oferowanych przez firmy pożyczkowe oraz zwiększenie zaufania konsumentów do rynków finansowych oraz przełożenie tych działań na poprawę jego stabilności.
Czym jest lichwa?
Lichwa to praktyka udzielania pożyczek na warunkach, które są nadmiernie niekorzystne dla pożyczkobiorcy. W praktyce oznacza to dla przykładu ustalanie wysokich odsetek, ukrytych kosztów, a także nadużywanie trudnej sytuacji finansowej konsumenta. Wysokie oprocentowanie prowadzi do spirali zadłużenia, w której osoby nie są w stanie spłacać swoich zobowiązań, co prowadzi do dalszych kosztów i jeszcze większych problemów finansowych. W Polsce, lichwa jest zakazana, stanowi przestępstwo na podstawie kodeksu karnego. Omawiana praktyka została określona w art. 304 przytaczanego kodeksu. Według doktryny prawa karnego, przedmiotem ochrony tego przepisu są osoby znajdujące się w przymusowym położeniu tj. osoby znajdujące się w ciężkiej sytuacji finansowej, w związku z czym powinny być szczególnie chronione. Kluczowym elementem przy popełnianiu tego przestępstwa jest kwestia niewspółmierności świadczeń między kontrahentami umowy. Pożyczkobiorca jest zobowiązany do ponoszenia drastycznie większych nakładów finansowych w stosunku do uzyskanych z tego tytuł środków. Popełnienie tego przestępstwa jest zagrożone karą do trzech lat pozbawienia wolności, natomiast w przypadku typu kwalifikowanego, czyli przestępstwa o wyższej szkodliwości społecznej, mówimy już o maksymalnie pięciu latach pozbawienia wolności.
Ustawa antylichwiarska 3.0. Najnowsze regulację prawne
Najnowsza nowelizacja omawianego aktu prawnego została uchwalona na początku 2022 roku, a jej pierwsze przepisy zaczęły obowiązywać 18 grudnia tegoż roku. Były to przepisy dotyczące kosztów pozaodsetkowych. Od tego czasu każdego roku, pojawiać zaczęły się następne przepisy. W ten sposób od 18 maja 2023 roku obowiązuje część przepisów dotycząca oceny zdolności kredytowej, a od 31 grudnia 2023 roku obowiązują przepisy wymagające dostosowanie się pożyczkodawców do warunków korporacyjnych i kapitałowych, zaś 1 stycznia 2024 roku weszły w życie przepisy włączające instytucje pożyczkowe pod nadzór Komisji Nadzoru Finansowego.
Zmiany w praktyce
Od grudnia 2022 roku Komisja Nadzoru Finansowego prowadzi również rejestr instytucji pożyczkowych. Aby uzyskać wpis do rejestru, podmioty muszą spełnić wymagania dotyczące formy prowadzone działalności, wysokości kapitału oraz członków zarządu. Dodatkowo pożyczkodawcy są zobowiązani do ponoszenia kosztów prowadzenia nadzoru.
Wszystkie instytucje pożyczkowe, które dalej chciały prowadzić swoją działalność w Polsce, zostały zobowiązane przez Komisję Nadzory Finansowego, do poinformowania jej o dostosowywaniu się do zmian dotyczących formy prawnej oraz spełnienia wymogów kapitałowych. Wszystkie podmioty musiały dostosować się do tych przepisów do 31 grudnia 2023 roku, w przypadku niedostosowania były one wykreślane z rejestru instytucji pożyczkowych, co w praktyce powodowało zakaz prowadzenia tego typu działalności. Od stycznia 2024 roku instytucje pożyczkowe są zobowiązane do kwartalnego i rocznego informowania Komisji Nadzoru Finansowego o:
- udzielonych kredytach konsumenckich, w tym ich liczbie, z uwzględnieniem liczby kredytów, o których mowa w art. 36b ustawy o kredycie konsumenckim, wartości, strukturze terminowej i walutowej oraz opóźnieniach w spłatach,
- zawartych umowach o kredyt konsumencki, w tym ich liczbie, rodzajach oraz statusie,
- liczbie klientów, którym udzielono kredytu konsumenckiego, z uwzględnieniem liczby klientów, którym udzielono kredytu, o którym mowa w art. 36b ustawy o kredycie konsumenckim,
- łącznych przychodach uzyskanych z działalności w zakresie udzielania kredytu konsumenckiego z wyodrębnieniem przychodów uzyskanych w związku z pozaodsetkowymi kosztami kredytu,
- bilansie, ze wskazaniem źródeł finansowania działalności w zakresie udzielania kredytu konsumenckiego,
- osobach pełniących funkcje członka zarządu, rady nadzorczej i prokurenta instytucji pożyczkowej, w tym o spełnianiu przez te osoby określonych w ustawie wymagań w zakresie niekaralności (brak prawomocnego skazania za przestępstwo przeciwko wiarygodności dokumentów, mieniu, obrotowi gospodarczemu, obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi lub przestępstwo skarbowe).
W przypadku braku złożenia odpowiednich informacji Komisja może nałożyć na instytucję karę, ingerować w skład zarządu instytucji pożyczkowej a w skrajnych przypadkach wykreślić pożyczkodawcę z rejestru.
Jednym z kluczowych zapisów ustawy antylichwiarskiej 3.0 jest obowiązek posiadania co najmniej jednego miliona złotych kapitału zakładowego przez instytucje pożyczkowe. Ma to na celu zwiększenie wiarygodności firm działających w sektorze pożyczek pozabankowych oraz zapewnienie większej stabilności finansowej tych podmiotów.
Firmy pożyczkowe będą mogły działać wyłącznie jako spółki akcyjne lub spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, pod warunkiem, że posiadają radę nadzorczą.
Dodatkowo ustawa wprowadziła szczegółowe limity maksymalnych kosztów pozaodsetkowych. Dla kredytów udzielonych na okres nieprzekraczający 30 dni, całkowite koszty pozaodsetkowe nie mogą wynieść więcej niż 5% wartości pożyczki. Natomiast dla pożyczek długoterminowych (powyżej 30 dni), koszty te nie mogą przekroczyć 20% kwoty pożyczki. Ponadto, w obu przypadkach, łączne koszty pozaodsetkowe nie mogą przekroczyć 45% całkowitej wartości pożyczki.
Na instytucje pożyczkowe nałożono obowiązek badania zdolności kredytowej pożyczkobiorców i uzależnienia od niej możliwości udzielenia pożyczki. Wprowadzono zakaz udzielania pożyczek osobom już zadłużonym, co ma prowadzić do ograniczenia zjawiska rolowania długów.
Skutki – polepszenie warunków zaciągania zobowiązań
Wprowadzenie ustawy antylichwiarskiej 3.0 miało istotny wpływ na rynek pożyczek w Polsce, wprowadzając szereg zmian mających na celu ochronę konsumentów przed nadmiernymi kosztami związanymi z pożyczkami. Ustawa zakończyła działalność przedsiębiorstw o niejasnej strukturze, statusie prawnym oraz niespełniających wymagań kapitałowych, co doprowadziło do poprawy jakości rynku finansowego. Należy zwrócić szczególną uwagę na fakt, że instytucje pożyczkowe, które nie spełniały nowych warunków musiały zniknąć z rynku. Mimo, że ich miejsce zajęły inne, lepiej działające podmioty, skutkiem ubocznym tych regulacji jest zmniejszenie dostępności pożyczek dla części społeczeństw, zwłaszcza tej części, która nie posiada zdolności kredytowej.
