Z chwilą zawarcia małżeństwa, małżonkowie muszą podjąć decyzję dotyczącą ustroju majątkowego, który będzie obowiązywał w ich związku. Wybór ten wpływa na sposób, w jaki będą odpowiadać za długi współmałżonka, zależnie od tego, czy wybiorą wspólność ustawową, czy rozdzielność majątkową.
To czy małżonkowie ponoszą odpowiedzialność z majątku wspólnego za zobowiązania cywilnoprawne jednego z małżonków zależy od okoliczności, mianowicie zgody drugiego małżonka a także tego czy zobowiązanie zostało zaciągnięte w trakcie trwania małżeństwa.
Odpowiedzialność za długi w ustroju wspólności majątkowej
Zgodnie z art. 31 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków.
Jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżonków. Jednakże w sytuacji gdy zaciągnięcie zobowiązania nastąpiło bez zgody drugiego małżonka, co do zasady wierzyciel może dochodzić zaspokojenia tylko z majątku osobistego dłużnika (np. z wynagrodzenia za pracę lub dochodów z innej działalności zarobkowej – art. 41 §2). Natomiast zgodnie z art. 30 § 1 oboje małżonkowie są odpowiedzialni solidarnie za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny, takich jak mieszkanie, wyżywienie, ubranie, ochrona zdrowia czy wychowanie dzieci. Z ważnych powód Sąd może na żądanie jednego z małżonków postanowić, że za powyższe zobowiązania odpowiedzialny jest tylko ten małżonek, który je zaciągnął (art. 30 § 2).
W przypadku wspólności ustawowej wierzyciel może dochodzić roszczeń ze wszystkich mas majątkowych małżonków, zarówno osobistych, jak i wspólnych. Odpowiedzialność małżonków za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich określa art. 41 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zgodnie z nim, jeżeli zobowiązanie zostało zaciągnięte za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego (art. 41 §1). Zgodnie z art. 41 § 2 w przypadku gdy małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika lub z takich elementów majątku wspólnego jak wynagrodzenie za pracę, dochody uzyskane przez dłużnika z innej działalności zarobkowej czy korzyści uzyskane z praw autorskich.
Zgodnie z regulacją z art. 41 § 3 jeżeli wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności lub dotyczy majątku osobistego jednego z małżonków, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw autorskich.
Odpowiedzialność po ustaniu wspólności ustawowej
Po ustaniu wspólności ustawowej majątek wspólny przestaje istnieć. Majątek każdego z małżonków obejmuje ich majątek osobisty oraz udziały w przedmiotach majątkowych, które stanowiły majątek wspólny. Jeżeli oboje małżonkowie byli dłużnikami, to po ustaniu wspólności nadal nimi pozostają, a wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z ich majątków. Natomiast w przypadku, gdy dłużnikiem był tylko jeden małżonek, wierzyciel może domagać się zaspokojenia wyłącznie z majątku tego małżonka. Po ustaniu wspólności wierzyciel powinien zająć prawo dłużnika do żądania podziału majątku wspólnego. Następnie powinien wystąpić o podział tego majątku. Po dokonaniu podziału, wierzyciel może wszcząć egzekucję na przedmiotach, które przypadły dłużnikowi.
Odpowiedzialność za długi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej
Wybór rozdzielności majątkowej staje się coraz bardziej popularny, zwłaszcza w kontekście prowadzenia działalności gospodarczej przez jednego z małżonków, bowiem prowadzenie działalności gospodarczej wiąże się z pewnym ryzykiem finansowym i jest obarczone wyższym prawdopodobieństwem powstania długów. Odpowiedzialność za zobowiązania firmowe zależy od zgody drugiego małżonka. Jeśli małżonek wyraził pisemną zgodę na zaciągnięcie zobowiązania, wierzyciel może dochodzić zaspokojenia zarówno z majątku osobistego przedsiębiorcy, jak i majątku wspólnego małżonków. Co więcej nie ma znaczenia czy taka zgoda została udzielona przed czy po zaciągnięciu zobowiązania. Mimo udzielenia zgody egzekucji nie można prowadzić z majątku osobistego małżonka przedsiębiorcy. Bez udzielenia zgody egzekucja może być prowadzona jedynie z majątku osobistego przedsiębiorcy, jego dochodów oraz majątku jego firmy. W przypadku gdy Sąd na wniosek wierzyciela ustanowi rozdzielność majątkową, to udział przedsiębiorcy w majątku wspólnym po jego podziale również może być objęty egzekucją.
Odpowiedzialność za długi publicznoprawne
Odpowiedzialność małżonka za takie długi publicznoprawne drugiego małżonka jak kary za nieregulowanie zobowiązań podatkowych, są regulowane przez Ordynację podatkową. Zgodnie z nią, podatnik odpowiada całym swoim majątkiem za zobowiązania podatkowe. W przypadku małżeństwa, odpowiedzialność ta obejmuje zarówno majątek osobisty podatnika jak i również majątek wspólny podatnika i jego małżonka. Odpowiedzialność małżonków nie jest solidarna ale mimo to dług z tytułu zobowiązania podatkowego może być zaspokojony z majątku wspólnego. W przypadku rozwodu, unieważnienia małżeństwa lub separacji, odpowiedzialność za zaległości podatkowe jest solidarna, ale ograniczona do wartości udziału w majątku wspólnym przypadającego byłemu małżonkowi podatnika.