Zachowek jest pojęciem często pojawiającym się w kontekście prawa spadkowego, jednak w praktyce wiele osób błędnie je definiuje lub myli z innymi instytucjami prawnymi. Doświadczenie kancelaryjne pokazuje, że świadomość prawna w tym zakresie bywa niepełna, co może prowadzić do nieporozumień i trudności w dochodzeniu swoich praw. Z uwagi na to, iż instytucja zachowku pełni istotną rolę w ochronie interesów spadkobierców, w poniższym artykule wyjaśnimy jej znaczenie, komu przysługuje oraz sposoby obliczania jego wysokości.
Czym jest zachowek?
Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, której celem jest ochrona interesów najbliższych członków rodziny spadkodawcy w sytuacji, gdy zostali pominięci w testamencie lub otrzymali mniej, niż przysługiwałoby im w ramach dziedziczenia ustawowego. Jest to mechanizm zapobiegający całkowitemu wyłączeniu określonych osób z udziału w majątku po zmarłym, nawet jeśli ten zdecydował się rozdysponować swoim majątkiem w sposób odbiegający od ustawowych zasad dziedziczenia. Uprawniony może dochodzić zachowku w postaci roszczenia o zapłatę określonej sumy pieniężnej, której wysokość odpowiada ułamkowi wartości udziału spadkowego, jaki przypadłby mu w przypadku dziedziczenia ustawowego. Z reguły zachowek wynosi połowę tego udziału, a w przypadku osób trwale niezdolnych do pracy lub małoletnich dzieci spadkodawcy – dwie trzecie.
Roszczenie o zachowek powstaje po śmierci spadkodawcy i może być kierowane przeciwko spadkobiercom testamentowym, a w określonych przypadkach również przeciwko osobom, które otrzymały darowizny za życia spadkodawcy. Warto podkreślić, że zachowek nie jest częścią samego spadku, lecz wierzytelnością, roszczeniem pieniężnym, które uprawniony może dochodzić na drodze polubownej lub sądowej. Dzięki tej instytucji osoby najbliższe spadkodawcy mogą uzyskać rekompensatę w sytuacji, gdy zostaną pominięte lub ich udział w majątku zmarłego będzie nieproporcjonalnie niski w stosunku do ustawowych zasad dziedziczenia.
Komu przysługuje prawo do zachowku?
Zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego, prawo do zachowku przysługuje ściśle określonej grupie osób, które w normalnych okolicznościach byłyby powołane do dziedziczenia z mocy ustawy. Są to najbliżsi członkowie rodziny spadkodawcy, czyli jego zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki), małżonek, oraz w określonych sytuacjach, rodzice.
Należy zaznaczyć, iż ocena czy konkretna osoba ma prawo do zachowku, wymaga nie tylko sprawdzenia stopnia pokrewieństwa lub istnienia związku małżeńskiego, ale również analizy ewentualnych wydziedziczeń, umów dotyczących zrzeczenia się dziedziczenia czy toczących się postępowań rozwodowych.
Uprawnienie do zachowku powstaje, gdy dana osoba zostałaby powołana do dziedziczenia ustawowego, lecz w wyniku postanowień testamentowych została pominięta lub jej udział w spadku jest mniejszy, niż wynikałoby to z przepisów o dziedziczeniu ustawowym. Warto wskazać, iż wnuki i dalsi zstępni mogą dochodzić zachowku dopiero wtedy, gdy ich rodzic (dziecko spadkodawcy) nie dożył otwarcia spadku. Małżonek natomiast, ma prawo do zachowku pod warunkiem, że w chwili śmierci spadkodawcy pozostawał z nim w ważnym związku małżeńskim. Rodzice spadkodawcy mogą dochodzić zachowku tylko w przypadku, gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie dzieci, bowiem w przeciwnym razie nie byliby powołani do dziedziczenia z ustawy.
Podkreślenia wymaga, że nie każda osoba spokrewniona ze spadkodawcą ma prawo do zachowku. Uprawnienia tego nie posiada rodzeństwo, dalsi krewni ani osoby, które zostały skutecznie wydziedziczone, uznane za niegodne dziedziczenia bądź osoby które zrzekły się dziedziczenia w drodze umowy lub odrzuciły spadek. Zaznaczam, iż do skutecznego wydziedziczenia dochodzi, gdy uprawniony do zachowku spełnia przesłanki do wydziedziczenia, o których mowa w art. 1008 Kodeksu cywilnego. Powszechnym błędem jest przekonanie, iż samo nieuwzględnienie w testamencie stanowi wydziedziczenie. Ponadto, w pewnych sytuacjach prawo do zachowku traci także małżonek, jeśli spadkodawca za życia wystąpił o rozwód lub separację z jego wyłącznej winy i żądanie to było uzasadnione.
Jak obliczyć wysokość zachowku?
W celu obliczenia wysokości zachowku należy przede wszystkim określić udział spadkowy, jaki przypadałby uprawnionemu, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. W tym celu, zgodnie z art. 992 Kodeksu cywilnego uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, nie uwzględnia się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Następnie, ustalony udział spadkowy mnoży się przez odpowiedni, wyżej wspomniany, ułamek – 1/2 w przypadku większości uprawnionych lub 2/3, jeśli uprawniony jest małoletni lub trwale niezdolny do pracy. Wynik tego działania wskazuje ułamek substratu zachowku, który przysługuje uprawnionemu.
Substrat zachowku to wartość spadku uwzględniająca rozporządzenia majątkowe dokonane przez spadkodawcę. Stanowi on między innymi, czystą wartość spadku, czyli aktywa pomniejszone o pasywa (długi), czy darowizny oraz zapisy windykacyjne uczynione przez spadkodawcę. Do substratu zachowku nie dolicza się zapisów zwykłych, drobnych darowizn zwyczajowych czy darowizn dokonanych ponad dziesięć lat przed otwarciem spadku na rzecz osób niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku.
Należy również wskazać, że w przypadku gdy uprawniony do zachowku otrzymał wcześniej darowiznę lub zapis windykacyjny, wartość tych świadczeń zalicza się na należny mu zachowek. W przypadku, gdy uprawnionym jest dalszy zstępny spadkodawcy (np. wnuk), zaliczeniu podlegają również darowizny i zapisy uczynione na rzecz jego wstępnych. Może to prowadzić do sytuacji, w której roszczenie o zachowek zostaje pomniejszone lub całkowicie wykluczone.
Przedawnienie roszczenia o zachowek
Zgodnie z art. 1007 Kodeksu cywilnego, roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem pięciu lat. Kluczowe znaczenie ma jednak moment, od którego zaczyna biec ten termin. Jeśli spadkodawca pozostawił testament, termin przedawnienia liczy się od dnia jego ogłoszenia, natomiast w przypadku dziedziczenia ustawowego, pięcioletni okres przedawnienia rozpoczyna się z dniem otwarcia spadku, czyli datą śmierci spadkodawcy. Powyższe może mieć zastosowanie na przykład w sytuacji, gdy spadkodawca za życia rozporządził całym swoim majątkiem i w spadku nie pozostało nic lub niemal nic.
Przedawnienie oznacza, że po jego upływie osoba zobowiązania do zapłaty zachowku może uchylić się od spełnienia świadczenia, podnosząc zarzut przedawnienia. Aby uniknąć utraty roszczenia, uprawniony powinien podjąć odpowiednie kroki prawne w terminie, między innymi wezwać zobowiązanego do zapłaty, a w razie odmowy wystąpić na drogę sądową. Wniesienie pozwu o zachowek przerywa bieg przedawnienia, co oznacza, że po zakończeniu sprawy termin ten zaczyna biec na nowo.
